पद्म पुरस्कार हा दरवर्षी प्रजासत्ताक दिनाच्या पूर्वसंध्येला जाहीर केल्या जाणाऱ्या भारतातील सर्वोच्च नागरी सन्मानांपैकी एक आहे. हा पुरस्कार मुख्यतः तीन श्रेणींमध्ये दिला जातो.
पद्मविभूषण (अपवादात्मक आणि विशिष्ट सेवेसाठी)
पद्मभूषण (उच्च ऑर्डरची विशिष्ट सेवा)
पद्मश्री (विशिष्ट सेवा).
सार्वजनिक सेवेचा एक घटक ज्यामध्ये गुंतलेला आहे अशा क्रियाकलापांच्या म्हणजे विषयांच्या सर्व क्षेत्रातील कामगिरी ओळखण्याचा हा पुरस्कार आहे.दर वर्षी पंतप्रधानांनी स्थापन केलेल्या पद्म पुरस्कार समितीने केलेल्या शिफारशीनुसार पद्म पुरस्कार प्रदान केले जातात. यासाठी नामांकन प्रक्रिया सर्व लोकांसाठी खुली आहे तसेच स्व नामांकन देखील करता येते.
भारत सरकारने 1954 मध्ये भारत रत्न आणि पद्मविभूषण या दोन नागरी पुरस्कारांची स्थापना केली. नंतर चे पहिले वर्ग, दुसरा वर्ग आणि तिसरा वर्ग असे तीन वर्ग होते. आज जानेवारी 1955 रोजी जारी केलेल्या राष्ट्रपतींच्या अधिसूचनेद्वारे त्यांची नंतर पद्मविभूषण,पद्मभूषण आणि पद्मश्री अशी नावे देण्यात आली.
भारतरत्न
भारतरत्न हा देशाचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. मानवी प्रयत्नांच्या कोणत्याही क्षेत्रातील सर्वोच्च क्रमा च्या अपवादात्मक सेवेच्या व कार्यक्षमतेसाठी हा पुरस्कार दिला जातो. पद्म पुरस्कारापेक्षा वेगळ्या पातळीवर याची चिकित्सा केली जाते. भारतरत्न साठीच्या शिफारशी पंतप्रधान भारताच्या राष्ट्रपतींना करतात. भारतरत्नसाठी कोणत्याही औपचारिक शिफारशीची आवश्यकता नाहीत. भारतरत्न पुरस्कारांची संख्या एका विशिष्ट वर्षात जास्तीत जास्त तीन पर्यंत मर्यादित आहे.भारत सरकारने आतापर्यंत 45 जणांना भारतरत्न पुरस्काराने सन्मानित केले आहे.
पद्म पुरस्कार
1954 मध्ये पद्म पुरस्कार स्थापन करण्यात आले आहेत.पद्म पुरस्कार 1978 आणि 1979 आणि 1993 ते 1997 या वर्षातील अल्प व्यक्ती वगळता दरवर्षी प्रजासत्ताक दिनानिमित्त हे पद्म पुरस्कार जाहीर केले जातात.
हा पुरस्कार तीन श्रेणींमध्ये दिला जातो,
▪️ अपवादात्मक आणि विशिष्ट सेवेसाठी- पद्मविभूषण,
▪️ उच्चपदस्थ सेवेसाठी- पद्मभूषण,
▪️ विशिष्ट सेवेसाठी- पद्मश्री.
वंश,व्यवसाय,पद,किंवा लिंग भेद न करता सर्व व्यक्ती या पुरस्करांसाठी पात्र आहेत.तथापि डॉक्टर आणि शास्त्रज्ञ वगळता Public Sector Undertaking सह काम करणारे सरकारी कर्मचारी या पुरस्कारासाठी पात्र नाहीत.हा पुरस्कार विशिष्ट कार्य ओळखण्याचा प्रयत्न करतो आणि विषयातील सर्व क्षेत्रातील विशिष्ट आणि अपवादात्मक कामगिरी व सेवेसाठी दिला जातो.
▪️ कला (संगीत, चित्रकला, शिल्पकला, छायाचित्रण, सिनेमा, थिएटर इ. समाविष्ट आहे)
▪️ सामाजिक कार्य (समाजसेवा, धर्मादाय सेवा, सामुदायिक प्रकल्पातील योगदान इ. समाविष्ट आहे)
▪️ सार्वजनिक व्यवहार (कायदा, सार्वजनिक जीवन, राजकारण इ. समावेश)
▪️ विज्ञान आणि अभियांत्रिकी (अंतरिक्ष अभियांत्रिकी, अणुविज्ञान, माहिती तंत्रज्ञान, विज्ञानातील संशोधन आणि विकास आणि त्याच्याशी संबंधित विषयांचा समावेश आहे)
▪️ व्यापार आणि उद्योग (बँकिंग, आर्थिक क्रियाकलाप, व्यवस्थापन, पर्यटनाचा प्रचार, व्यवसाय इ. समावेश)
▪️ औषधोपचार (वैद्यकीय संशोधन, आयुर्वेद, होमिओपॅथी, सिद्ध, अ‍ॅलोपॅथी, निसर्गोपचार इ. मधील वेगळेपण/विशेषीकरण समाविष्ट आहे)
▪️ साहित्य आणि शिक्षण (पत्रकारिता, अध्यापन, पुस्तक रचना, साहित्य, कविता, शिक्षणाचा प्रचार, साक्षरतेचा प्रचार, शैक्षणिक सुधारणा इ.)
▪️ नागरी सेवा (सरकारी सेवकांद्वारे प्रशासनातील भेद/उत्कृष्टता इ. समावेश)
▪️ खेळ (लोकप्रिय खेळ, ऍथलेटिक्स, साहसी, पर्वतारोहण, खेळांचा प्रचार, योग इ. समावेश)
▪️ इतर (वरील क्षेत्रे समाविष्ट नाहीत आणि त्यामध्ये भारतीय संस्कृतीचा प्रसार, मानवी हक्कांचे संरक्षण, वन्यजीव संरक्षण/संवर्धन इत्यादींचा समावेश असू शकतो.).
हा पुरस्कार मरणोत्तर बहाल केला जात नाही. परंतु सरकार मरणोत्तर पुरस्कार देण्याचा विचार करू शकते.
पद्म पुरस्काराचे उच्चश्रेणी केवळ एखाद्या व्यक्तीला प्रदान केली जाऊ शकते जेव्हा पूर्वीचा पद्म पुरस्कार प्रदान केल्यापासून किमान पाच वर्षांचा कालावधी निघून गेला असेल.परंतु अत्यंत पात्र प्रकरणांमध्ये , पुरस्कार समितीकडून शिथिलता दिली जाऊ शकते.
दरवर्षी मार्च किंवा एप्रिल महिन्यात भारताच्या राष्ट्रपतींना द्वारे पुरस्कार प्रदान केले जातात, जेथे पुरस्कार विजेत्यांना राष्ट्रपतींच्या स्वाक्षरीचे सनद (प्रमाणपत्र) आणि पदक दिले जाते.
पुरस्कार प्राप्तकर्त्याना मेडलियनची एक छोटी प्रतिकृती देखील दिली जाते, जी ते कोणत्याही समारंभात पुरस्कारार्थीची इच्छा असल्यास परिधान करू शकतात. पुरस्कार सादरीकरण समारंभाच्या दिवशी पुरस्कार विजेत्यांची नावे भारतीय राजपत्रात प्रसिद्ध केली जातात.
एका वर्षात दिल्या जाणाऱ्या एकूण पुरस्कारांची संख्या (मरणोत्तर पुरस्कार आणि NRI/परदेशी/OCIs यांना सोडून) 120 पेक्षा जास्त नसावी.पुरस्काराची रक्कम शीर्षकाशी नाही आणि पुरस्कारार्थींच्या नावाचा प्रत्यय किंवा उपसर्ग म्हणून वापरला जाऊ शकत नाही
कोण ठरवतो
पद्म पुरस्कारांसाठी प्राप्त झालेली सर्व नामांकने दरवर्षी पंतप्रधानांनी स्थापन केलेल्या पद्म पुरस्कार समितीसमोर ठेवली जातात. पद्म पुरस्कार समितीचे अध्यक्ष कॅबिनेट सचिव असतात आणि त्यात गृह सचिव, राष्ट्रपतींचे सचिव आणि चार ते सहा प्रतिष्ठित व्यक्ती सदस्य म्हणून असतात. समितीच्या शिफारशी पंतप्रधान आणि राष्ट्रपती यांच्याकडे मंजुरीसाठी सादर केल्या जातात.
नोंद – वरील माहिती या संकेतस्थळावरून घेतले आहे.
https://padmaawards.gov.in/AboutAwards.aspx
Read More- भारतीय तिरंगा कोठे बनवला जातो?
Read More- Petrol Diesel GST – सुटेल का महागाईचा तिढा ?